هر چند در میزان تاثیر عامل وراثت در تربیت اختلاف است ، اما در مجموع تاثیر آن غیر قابل انکار است . عامل وراثت از طریق ژن ها بر فرزندان تاثیر مى گذارد و بسیارى از ویژگى هاى ظاهرى و روانى والدین به کودکان منتقل مى شود. امام على (علیه السلام ) باوقوف و آگاهى به این مهم ، در انتخاب همسر بسیار دقیق بوده اند؛ زیرا همسر به عنوان یک رکن خانواده ، در تربیت فرزندان مؤثر خواهد بود. حضرت على (علیه السلام ) در نامه خود به مالک اشتر نیز ملاک انتخاب فرماندهان سپاه را برخوردارى از اصالت خانوادگى و ریشه داربودن برشمرده اند. آن جا که مى فرمایند: ثم اءلصق بذوى الاءحساب و اءهل البیوتات الصالحه ؛ (از آنان که گوهرى پاک دارند و از خانواده هاى صالح و شایسته اند. هم چنین در بیان ویژگى هاى کارگزاران مى فرمایند: وتوخ منهم اهل التجربه والحیاء من اهل البیونات الصالحه ؛ براى کارها، کسانى را برگزین که از تجربه و نجابت بهره مندند واز خانواده هاى ریشه دار، شایسته و پیشتاز، پیش از پیروزى اسلام ، برخاسته اند؛ که چنین کسانى در اخلاق ، برتر و در آبرومندى ، سالم ترند، به آزمندى هاى مادى ، کمتر نظر دارند و به پایان کارها بیشتر مى اندیشند. در مورد نقش وراثت به یک نکته اساسی باید توجه کنیم و آن اینکه این عامل نیز مانند عوامل دیگر به تنهایی نقش اقتضایی دارد و علت تامه شخصیت انسان نیست. به عبارت دیگر نمی توان تمام شکل گیری شخصیت افراد را در اثر عامل وراثت دانست بلکه عامل وراثت در کنار عوامل دیگر به طور جمعی در شخصیت انسان تاثیر گذار هستند و چون انسان موجود مختار است عامل اختیار و انتخاب خود فرد نیز بیشترین تاثیر را در ساخت شخصیت او خواهد داشت. در قرآن هیچ آیه ای نیست که فقط بیان کننده این مطلب به تنهایی باشد، بلکه موضوع وراثت در ذیل برخی مسائل دیگر مطرح می شود. در اینجا به دو آیه ای می پردازیم که اشاره ای نسبتاً صریح تر به این موضوع دارد: ۱- سوره آل عمران، آیه ۳۴: خداوند متعال در قرآن می فرمایند: إن الله اصطفی ادم و نوحا و آل ابراهیم و آل عمران علی العالمین خداوند آدم و نوح و آل ابراهیم و آل عمران را بر عالمیان برتری داد این آیه می تواند حال یا وصفی برای جمله قبل باشد.۱ و سپس درادامه می فرماید: ذریه بعضها من بعض و الله سمیع علیم آنها فرزندانی بودند که (از نظر پاکی و تقوا) بعضی از بعض دیگر گرفته شده بودند. «ذریه» به معنای نسل، اولاد، منسوب. این کلمه اشعار دارد به ریزی و پراکندگی، از نهان برآمدن، رشد یافتن و پراکنده شدن... . «بعضها من بعض» به تقدیر (نشأ، ظهر، بدأ) راجع به ذریه است. خداوند آدم و نوح و آل ابراهیم و آل عمران را برگزید و تصفیه کرد برتری داد بر جهانیان در حالی که ذریه ای بودند که بعضی از آنان از بعضی دیگر ناشی شده بودند. «ذریه بعضها من بعض» بیان سنت طبیعی و جریان توارث و تسلسل نشو ذریه گیرنده است... . «والله سمیع علیم» خدا که به رازها و خواست های درونی آنان شنوا و داناست، خواست آنان را بر می آورد و استعدادها را صورت هستی و کمال می دهد تا ذریه متوارث و متسلسل گردد... آیات بعد نیز در واقع بیانی از راز انعکاس و اکتساب مؤثر روحی و اخلاقی می باشد که افراد را برای گزیدگی آماده می کند.« اصطفی » جهش تکامل در نوع انسان است که مانند دیگر پدیده ها، صفات و خصوصیات او را دگرگون می کند. اثر این دگرگونی در اعضایی مانند مغز و اعصاب و زبان نمایان تر می باشد.
چنین صفاتی ثبات و تکامل می یابد و با تأثیرات محیط به نسل های دیگر منتقل می گردد. اراده و اختیار و اکتساب می تواند صفات و خصایص عالی روحی و میراثی را در نسل های انسان تکامل یافته و گزیده نگه دارد و یا کامل تر گرداند. در همه یا بیشتر آیاتی که ذریه آمده به دلایل صریح و ضمنی، این اوصاف را می رساند: امامت، اسلام، تعهد، هدایت، گزیدگی و... که اینها همه از سر سلسله های تحول یافته و گزیده سرچشمه گرفته و استعداد برای آنها به وراثت در ذریه جاری و پنهان شده تا در شرایط محیطی و محرک عمیق روحی به صورت های مختلف و در بعضی از ذریه ها ظهور کند. این سه اصل: اصطفا، وراثت، شرایط محیطی و روحی درباره تکامل انسان عالی از این آیات می توان فهمید. خداوند اصطفا این شخصیت های گزیده را مستند به خود و اراده امری خود کرده که در واقع جهشی در مسیر تکامل آدمی است. آنگاه زمینه این امر را مستند به توارث و جهت ها و حرکت های روحی می کند.۲ در مورد وراثت دو نکته می توان از آیه برداشت کرد: ۱- بعضی از ویژگی ها و ارزش ها از طریق وراثت منتقل می شود. ۲- در طول تاریخ دودمان نبوت از نسل پاکان بوده اند.۳ ب- سوره نوح آیه ۲۷: انک ان تذرهم یضلوا عبادک و لا یلدوا الا فاجراً و کفاراً نوح گفت: پروردگارا هیچ یک از کافران را زنده نگذار چرا که اگر آنها را باقی بگذاری بندگانت را گمراه می کنند و جز نسلی فاجر و کافر به وجود نمی آورند.۴ این آیه هم بیانگر تأثیر محیط می تواند باشد و هم تأثیر وراثت. نوح علیه السلام این سخن را به عنوان علت برای درخواستش بیان می کند: اگر درخواست کردم که همه آنان را هلاک کنی، برای این بود که هیچ فایده ای در بقای آنان نیست نه برای مؤمنین و نه برای فرزندان خودشان. اما برای مؤمنین فایده ندارد زیرا که این ها فرزند صالح نمی آورند. نوح علیه السلام این معنا را که کفار فاسق در آینده جز فاجر و کفار نمی زایند را از راه وحی فهمیده بود.۵ این دو آیه از بهترین آیاتی است که بحث وراثت در ذیل آن مطرح می شود. وراثت در محیط: بیشترین جایی که بحث وراثت مطرح می شود، در مقوله ازدواج است که توصیه های بسیار دقیق و ظریفی نسبت به انتخاب همسر شده است. البته روایاتی هم درباره وراثت وجود دارد که تعداد آنها اندک است. در روایتی از پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم آمده است: اگر اسپرم مرد بر تخمک زن غالب شود، پسر شبیه مرد و فامیل او می شود و اگر تخمک زن غالب باشد، فرزند شبیه مادر و بستگان او می شود.۶ این روایت در واقع بیانگر صفت غالب و مغلوب بودن ژن هاست. ژن هر یک از والدین که غالب باشد در فرزند ظاهر می شود و او شبیه همان یکی می شود. در روایت دیگری از امام علی علیه السلام است که فرمودند: سجایای اخلاقی دلیل پاکی وراثت و فضیلت ریشه خانوادگی است.۷ مطلب دیگری که در روایات به آن تصریح شده، این است که انتقال صفات را فقط از پدر و مادر به فرزندان نمی داند، بلکه نسل های گذشته را تا پنج و ده پشت مؤثر می داند. در روایتی از امام صادق علیه السلام آمده است: خداوند زمانی که اراده کند فردی را خلق کند، تمام صورت های بین او و بین آدم را جمع می کند و او را به صورت یکی از آنان خلق می کند...۸ به طور کلی می توان روایات در زمینه وراثت را به سه زمان محدود کرد: ۱- قبل از ولادت و انعقاد نطفه در زمان انتخاب همسر. ۲- حین انعقاد نطفه، در زمانی که والدین در اندیشه فرزند آوری هستند. ۳- بعد از انعقاد نطفه در دوران بارداری. در اینجا ما به هر یک از این سه محدوده تا حدی اشاره می کنیم: الف- قبل از انعقاد نطفه انتخاب همسر: در روایات برای گزینش یک همسر مناسب و ایده آل توصیه های زیادی شده که به طور مختصر به آن اشاره می کنیم: پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم فرمودند: بنگر فرزند خود را کجا قرار می دهی که عرق۹ اثر گذار است.۱۰ شخصی برای گرفتن راهنمایی نزد پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم رفت. حضرت به او گفتند: بر تو باد که همسر دینداری بگیری.۱۱ ایشان در روایت دیگری می فرمایند: زن را برای زیبایی اش به همسری مگیر زیرا ممکن است جمال او باعث پستی و سقوط اخلاق اش شود و همچنین به انگیزه مالش با او ازدواج نکن زیرا مال او مایه طغیانش می گردد؛ بلکه به سرمایه دینش توجه کن و با زن باایمان ازدواج کن.۱۲ روایات بسیار دیگری نیز در این زمینه وجود دارد که چون ما در اینجا در مقام بیان شرایط همسران برتر نیستیم، بیشتر از آنچه گفته شد، به بیان این موضوع نمی پردازیم. ۲- دعا برای فرزندار شدن این سنت یعنی دعا برای فرزند دار شدن حتی در قرآن هم وجود دارد.
از جمله در این آیه: والذین یقولون ربنا هب لنا من ازواجنا و ذریاتنا قره اعین واجعلنا للمتقین اماما ۱۳ همچنین در روایات مختلف ادعیه ای برای فرزند دار شدن ذکر شده است از جمله: در روایتی از امام صادق علیه السلام است که فرمودند: ...بعد از نماز جمعه دو رکعت نماز بخوانید و رکوع و سجده را طولانی کنید و بگویید: اللهم انی اسئلک بما سئلک به زکریا رب لاتذرنی فردا و انت خیر الوارثین...۱۴ مراقبه از انعقاد نطفه: شاید بتوان گفت که داشتن مراقبه های معنوی قبل از انعقاد نطفه، نوعی تأسی کردن به پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم باشد ایشان قبل از انعقاد نطفه حضرت زهرا سلام الله علیها به امر خداوند چهل روز به خانه نیامدند و در غار حراء به عبادت و روزه داری مشغول بودند و بعد از افطار کردن با غذای بهشتی در روز چلهم، به منزل آمدند و آنگاه بود که نطفه حضرت زهرا سلام الله علیها بسته شد و چنان بانویی متولد شد که اسوه تمام عالم است و به واسطه ایشان است که عالم خلقت آفریده شد.۱۵ پس سزاوار است زمانی که والدین تصمیم به آوردن فرزند دارند، مدتی به مراقبه بپردازند تا اولاً تزکیه ای برای خودشان باشد و ثانیاً فرزندی را ایجاد کنند که او نیز مزکی باشد و فاطمه گونه پرورش یابد. ب- حین انعقاد نطفه آنچه در ارتباط با نقش وراثت و تشکیل نطفه فوق العاده اهمیت دارد، شرایطی است که والدین حین انعقاد نطفه دارا هستند.۱۶ در روایات تأکید زیادی دارد بر: ۱- زمان آمیزش؛ مثل این که این عمل در روزهای اول و وسط و آخر ماه نباشد، در شب اول ماه رمضان مستحب است و...۱۷. اهمیت برخی از این مباحث حتی از نظر علوم روز هم ثابت شده است.۱۸ ۲- حالات والدین درآن زمان: رو به قبله و پشت به قبله نباشد، با ذکر و نام خدا همراه باشد، فکر آنها در آن زمان و...۱۹ سیستم فکری و حالات روانی پدر و مادر در قرن های گذشته به وسیله یکی از پیامبران در مورد حیوانات کشف شده است. نقل شده در زمانی که موسی علیه السلام چوپان حضرت شعیب علیه السلام بود، با او قرار دادی را به این شرح بست که هر چه گوسفند ابلق در گله پیدا شد به عنوان مزد به موسی علیه السلام داده شود. پس از قرار داد موسی علیه السلام پوست بعضی از قسمت های عصای خود را کند و یک عبای ابلق به آن آویزان کرد و آن را در چراگاه گوسفندان نصب نمود که گوسفندان هنگام آمیزش به آن نگاه می کردند. در آخر سال که روز مزد گرفتن بود، حضرت شعیب علیه السلام مشاهده کرد که اکثر بچه های گوسفندان ابلق شده اند. موسی علیه السلام فرمود از طریق دیدن در هنگام آمیزش وضع گوسفندان به این گونه تغییر کرد.۲۰ در کتاب مراقبت های بارداری از نظر دین و دانش آمده است: در یک خانواده آفریقایی که زن و شوهر هر دو سیاه پوست بودند، فرزندی سرخ پوست به دنیا آمد. دانشمندان پس از تحقیقات به این نتیجه رسیدند که شوهر آن زن دوستی سرخ پوست داشته و عکس آن را به دیوار خانه اش نصب کرده، هنگام آمیزش چشمش به آن عکس می افتد و به دوستش فکر می کند. این فکر در نطفه او اثر گذاشته و فرزندش شبیه دوستش متولد شده. ۲۱ ۳- تغذیه والدین: این که اسلام سفارش فراوان دارد: شراب خوار اگر خواستگاری کند به او دختر ندهید.۲۲، در همین زمینه است زیرا تغذیه هر یک از والدین در زمان انعقاد نطفه مؤثر است. دکتر الکسیس کارل گفته است: مستی زن یا شوهر در لحظه آمیزش جنایت واقعی است، زیرا کودکانی که در این شرایط به وجود می آیند، اغلب از عوارض عصبی و روانی درمان ناپذیر رنج می برند.۲۳ علاوه بر این در روایات بر تغذیه از مال حلال نیز سفارش زیادی شده است. امام صادق علیه السلام در این زمینه می فرمایند: اثر کسب حرام در نسل انسان ظاهر می شود.۲۴ ج- بعد از انعقاد نطفه توصیه های اسلام در این زمینه معطوف می شود به دوران بارداری تا زمان شیردهی، یعنی تا زمانی که فرزند با مادر در تماس است. بنابراین در این مرحله مادر نقش پررنگ تری را نسبت به پدر دارد. البته این مطلب به این معنا نیست که پدر در این مرحله هیچ نقشی ندارد، بلکه بیشترین نقش او در رشد و تربیت جنین، توجه به نیازهای اساسی مادر و تأمین بهداشت روانی آسایش خاطر اوست.۲۵ اکنون به توصیه های اسلام در این زمینه اشاره می کنیم: ۱- زمان بارداری: توصیه هایی که به زنان باردار شده، در دو جهت است: توصیه های معنوی: در دوران حمل سزاوار است که مادران به تقوا و عبادت مبادرت بیشتری بپردازند، زیرا حالات مادر در جنین اثر گذار است. صراحتاً به این امر در روایتی از پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم اشاره شده است که فرمودند: الشَّقی من شقی فی بطن امه و السعید من سعد فی بطن امه بدبخت کسی است که در رحم مادرش گرفتار شقاوت شود و خوشبخت کسی است که در شکم مادر سعادتمند شود.۲۶ توصیه های مادی: دین مبین اسلام حتی بر نوع تغذیه مادر دوران بارداری هم توجه دارد. همچنان که در احادیثی از پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم سفارش شده که به زنان آبستن کندر بخورانید تا فرزندانی تیزهوش داشته باشند.۲۷ نکته قابل توجه این جاست که در روایات اشاره به فایده خوراکی ها و حتی در برخی موارد به بهترین زمان استفاده از آنها نیز اشاره کرده است. پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم فرمودند: به زن آبستن در آخرین ماه های باردارای خرما بخورانید تا فرزندش بردبار و پاکیزه شود.۲۸ از این قبیل روایات و توصیه ها بسیار زیاد است و در این مجال نمی گنجد، به همین دلیل از ذکر بقیه احادیث در این زمینه خودداری می کنیم. ۲- دوران شیردهی: از آنجا که کودک تغذیه خود را در این دوران هم از مادر به دست می آورد، لذا مادران دلسوز و مهربان که علاقه به فرزندانی صالح، سالم و باایمان دارند، باید با روش اسلام در این باره آشنا شوند و آن را در سیره عملی خود پیاده کنند.۲۹ برای این زمان نیز سفارشاتی وارد شده است: پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم فرمودند: برای طفل هیچ شیری بهتر از شیر مادر نیست.۳۰ امام علی علیه السلام فرمودند: دقت کنید چه کسی فرزند شما را شیر می دهد، زیرا کودک با همین وضع پرورش می یابد.۳۱ امام باقر علیه السلام فرمودند: برای شیر دادن فرزندتان از زنان پاکیزه استفاده کنید، زیرا شیر سرایت دهنده است.۳۲ از این قبیل روایات در متون دینی بسیار زیاد است، اما در اینجا به دلیل اختصار از ذکر آنها خودداری می کنیم. محقق: مطهره میرزایی فرد مدرسه علمیه حضرت نرجس سلام الله علیها- مشهد
پی نوشتها: ۱- سوره آل عمران (۳) آیه ۳۳. ۲- سید محمود طالقانی، پرتویی از قرآن، تهران، شرکت سهامی انتشار، ۱۳۶۶-۱۳۵۸، ج۵، ص ۹۳ ؛ ابوعلی فضل بن حسن طبرسی، مجمع البیان، ج۴، سید ابراهیم میرباقری و دیگران، تهران، فراهانی، ۱۳۶۰-۱۳۵۰، ص ۴۲. ۳- محسن قرائتی، تفسیر نور، ج۲، قم، مؤسسه راه حق، ۱۳۷۴، ص ۵۲. ۴- سوره نوح آیات ۲۶ و ۲۷. ۵- سید محمد حسین طباطبایی، المیزان، ج۲۰، سید محمد باقر موسوی همدانی، قم، دفتر انتشارات اسلامی، ۱۳۶۳، ص ۵۶ ؛ بانو امین، مخزن العرفان در علوم قرآن، ج۳، تهران، نهضت زنان مسلمان، ۱۳۶۱، ص ۳۳ ؛ سید علی حسینی زاده، تربیت فرزند در سیره پیامبر و اهل بیت، ج۱، قم، پژوهشکده حوزه و دانشگاه، ۱۳۸۰، ص ۴۰-۳۹. ۶- محمد باقر مجلسی، بحار الانوار، ج۶۰، ص ۳۳۰ ؛ زهرا آیت اللهی، زن و خانواده، ج۳، تهران، روابط عمومی شورای فرهنگی- اجتماعی زنان، ۱۳۸۱، ص ۳۲. ۷- مرتضی فرید، الحدیث، ج۳، تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، چاپ چهارم، ۱۳۶۹، ص ۳۵۹ ؛ محمد تقی فلسفی، کودک از نظر وراثت و تربیت، بی جا، نشر معارف اسلامی، چاپ یازدهم، بی تا، ص ۶۵. ۸- الحدیث، ج۲، ص ۳۶۲. ۹- عرق در روایات به معنای ژن است. ۱۰- الحدیث، ج۳، ص ۳۵۹ ؛ کودک از نظر وراثت و تربیت، ص ۶۴ ؛ سیما میخ بر، ریحانه بهشتی، قم، نور الزهرا، چاپ سوم، ۱۳۸۲، ص ۲۷. ۱۱- احمد حسینیا، بهداشت روانی ازدواج و همسرداری، تهران، مفید، ۱۳۸۰، صص ۹۵-۹۳ ؛ علی اکبر مظاهری، جوانان و انتخاب همسر، قم، پارسیان، چاپ بیستم، ۱۳۸۲، ص ۱۰۷. ۱۲- الحدیث، ج۳، ص ۳۹۴. ۱۳- سوره فرقان آیه ۷۴. ۱۴- محمد باقر مجلسی، بحار الانوار، حلیه المتقین، قم، مؤسسه انتشارات عصر ظهور، ۱۳۷۸، ص ۱۱۷. ۱۵- ر.ک: ریحانه بهشتی، ص ۳۴. ۱۶- چکیده ای از روان شناسی تربیتی- کاربردی، صص ۲۲۱-۲۲۰. ۱۷- ریحانه بهشتی، ص ۳۹. ۱۸- ر.ک: همان، صص ۴۷-۳۷. ۱۹- همان، صص ۵۳-۴۸ ؛ حلیه المتقین، صص ۱۰۹-۱۰۳ ؛ علی اکبر بابازاده، مسائل ازدواج و حقوق خانواده، قم، بدر، ۱۳۶۸، صص ۱۶۸-۱۶۶ ؛ مراقبت های دوران بارداری از دیدگاه دین و دانش، ص ۹۹ ؛ محمود بستانی، اسلام و روان شناسی، محمود هویشم، مشهد، بنیاد پژوهشهای اسلامی آستان قدس رضوی، ۱۳۷۵-۱۳۷۲، صص ۶۱-۵۹. ۲۰- ریحانه بهشتی، صص ۳۹-۳۸. ۲۱- مراقبت های دوران بارداری از دیدگاه دین و دانش، صص ۱۰۶-۱۰۵. ۲۲- الحدیث ، ج۳، ص ۳۹۱. ۲۳- مراقبت های دوران بارداری از دیدگاه دین و دانش، ص ۱۷۷. ۲۴- الحدیث، ج۳، ص ۳۶۲. ۲۵- ر.ک: چکیده ای از روان شناسی تربیتی- کاربردی، ص ۲۲۵ ؛ غلامعلی افروز، همسران برتر، تهران، سازمان انجمن اولیا و مربیان، چاپ چهارم، ۱۳۸۱، ص ۱۲۷. ۲۶- الحدیث، ج۲، ص ۲۰۴ ؛ کودک از نظر وراثت و تربیت، ص ۹۵. ۲۷- ابراهیم امینی، اسلام و تعلیم و تربیت، ج۱، تهران، سازمان انجمن اولیا و مربیان، چاپ دوم، ۱۳۷۳، ص ۱۵۷ ، اسلام و روان شناسی، صص ۶۵-۶۱. ۲۸- اسلام و تعلیم و تربیت، ج۱، ص ۱۵۷. ۲۹- ر.ک: ریحانه بهشتی، صص ۱۸۰-۱۷۵. ۳۰- ریحانه بهشتی، ص ۱۸۱ ؛ اسلام و روان شناسی، ص ۶۴. ۳۱- اسلام و تعلیم و تربیت، ج۱، ص ۱۹۵. ۳۲- همان، ص ۱۹۶. http://www.m-narjes.org/maaref/ghoraan/golchin/golchin۳۶.htm
برای مطالعه بیشتر:
۱- سلوک علوی در تربیت فرزندان/سید حسین اسحاقی.
۱- با فرزندان در سایه قرآن /انتشارات پارسایان.
همچنین تعدادی دیگر از بهترین آثار در زمینه تربیت کودک به شما معرفی شده است, شما می توانید با توجه به امکان دسترسی, سلیقه و نیازهای خود آنها را اولویت بندی نمایید.
۱- تربیت کودک، ابراهیم امینی
۲- راه تربیت، مجید رشید پور، انتشارات انجمن اولیاء و مربیان
۳- آشنایی با تعلیم و تربیت اسلامی، مجید رشید پور، انتشارات انجمن اولیاء و مربیان
۴- روانشناسی و تربیت کودکان و نوجوانان، دکتر غلامعلی افروز، انتشارات انجمن اولیاء و مربیان
۵- تربیت طبیعی در مقابل تربیت عاریه ای، عبدالعظیم کریمی، انتشارات انجمن اولیاء و مربیان
۶- والدین و مربیان مسؤول، رضا فرهادیان، انتشارات دفتر تبلیغات حوزه علمیه قم
۷- خانواده و دشواری های رفتاری کودکان، دکتر علی قائمی، انتشارات انجمن اولیاء و مربیان
۸- مجموعه کتاب های خانواده، انتشارات انجمن اولیاء و مربیان
۹- پرورش مذهبی کودکان، دکتر قایمی
۱۰- بهداشت ازدواج در اسلام، دکتر صفدر صانعى
۱۱- تربیت برتر ، رضا فرهادیان
۱۲- ازدواج در مکتب اهل بیت ، نجفی یزدی
۱۳- با فرزندان خود چگونه رفتار کنیم ، شرفی
۱۴– مکارم الاخلاق
۱۵– انتخاب همسر انتشارات سازمان تبلیغات
۱۶- من و کودک, مراقبت از کودک
۱۷- آزادی کودک و حدود آن، دکتر علی قائمی.
